Kaliumtekort: symptomen en voedingsadviezen

Onlangs is er internationaal veel aandacht geweest voor een grote Nederlandse studie naar het effect van kalium op ons cardiovasculaire stelsel. De conclusie was dat meer kalium in het dieet voor zowel mannen als vrouwen gunstig is, maar dat vooral vrouwen hier extra baat bij hebben. In dit artikel kijken we daarom naar wat kalium precies is, wat het voor onze gezondheid kan doen en welke voedingsmiddelen hier rijk aan zijn.

Wetenschappers luiden al langer de noodklok, want de hoeveelheid mensen met een tekort aan kalium loopt de laatste jaren steeds verder op (1). Volgens het Amerikaanse National Center for Health Statistics zou zelfs 98 – 100% van de Amerikanen de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voor kalium niet halen (2, 3). Een ernstig tekort aan kalium wordt ook wel hypokaliëmie genoemd (4, 5). In Europa zou 20% van de patiënten in het ziekenhuis een mild tekort hebben aan kalium en 5% een ernstig tekort (6).

Functies van kalium
Kalium is na calcium en fosfor het meest voorkomende mineraal in het lichaam. Ongeveer 98% van alle kalium bevindt zich in de cellen van ons lichaam en slechts 2% in de lichaamsvloeistoffen (7). Eenmaal in ons lichaam opgelost functioneert dit mineraal als een positief geladen elektrolyt. Dit betekent het elektriciteit kan geleiden en daarmee de vochtbalans kan reguleren, signalen via het zenuwstelsel kan doorgeven en spieren kan laten samentrekken (8, 9). Dit laatste betekent dat kalium ook erg belangrijk is voor de hartslag; een tekort of overschot aan dit mineraal kan dit proces verstoren (10, 11). Kalium is verder betrokken bij het in stand houden van de zuur-base balans in het lichaam (12).

Bloeddruk
Natrium en kalium werken in ons lichaam samen om de vochtbalans te regelen. Ze worden wel eens elkaars tegenhanger genoemd. Natrium heeft in vergelijking met kalium de eigenschap om meer vocht aan zich te binden. Als je veel natrium eet, stijgt de hoeveelheid natrium in je bloed en daarmee ook de hoeveelheid vocht. Hierdoor stijgt weer de bloeddruk (13). Dit zorgt vervolgens voor een sterke toename van het risico op een infarct (14). Als je dan minder natrium eet en meer kalium, daalt de bloeddruk weer (15). Dit werkt enerzijds doordat de hoeveelheid water in de aderen afneemt, maar anderzijds ook doordat kalium zorgt voor verwijding van de vaatwanden en uitscheiding van vocht via de nieren (16, 17). Door meer kalium te eten, kan het lichaam zich ontdoen van overbodig natrium en kan de bloeddruk tot wel 6 mmHg dalen (18). Een hoge bloeddruk is onder de westerse bevolking een grote bron van ziekte (19, 20). Eén van de redenen voor het veelvuldig voorkomen van hoge bloeddruk is dat ons dieet te veel geraffineerd voedsel bevat en te weinig groente en fruit (21). Geraffineerd voedsel wordt vaak op smaak gebracht met exorbitante hoeveelheden geraffineerd zout.

Tekorten
Naast een hoge bloeddruk kan een tekort aan kalium ook zorgen voor tal van andere klachten zoals zwakte, vermoeidheid, spierkramp, tintelingen, kortademigheid, onregelmatige hartslag en obstipatie (22, 23, 24, 25). Dit laatste komt doordat kalium helpt om de signalen vanuit het brein naar de darmen te sturen, die daar kunnen zorgen voor samentrekkingen (26, 27).

Afgezien van een te lage inname van kalium via de voeding, kunnen we ook een tekort krijgen door (chronische) diarree, het gebruik van laxeermiddelen, veelvuldig overgeven, klei eten, hormonale afwijkingen en het gebruik van medicijnen (28). Er zijn ook aanwijzingen dat een tekort aan kalium de insulineproductie kan hinderen en daardoor de bloedsuikerspiegel kan opjagen (29).

Kaliumzout
Sommige artsen en diëtisten raden patiënten met hoge bloeddruk aan om normaal zout, dat is gebaseerd op natriumchloride, te vervangen door kaliumzout. Volgens onderzoek verlaagt dit zout inderdaad de bloeddruk (30, 31, 32, 33, 34). Helaas bleek uit experimenten van professionele bakkers dat puur kaliumzout een bittere en metaalachtige smaak heeft, waardoor het meestal niet wordt gewaardeerd (35, 36). Zij raden het af om veel kaliumzout te gebruiken en stellen voor om slechts een deel van het natrium ermee te vervangen. Bij gebruik van zout op basis van natrium wordt grof gemalen zeezout aangeraden, omdat keukenzout zeer fijn is gemalen en daardoor per volume meer natrium bevat (37, 38). Het gehalte aan natrium per 100 gram verschilt op papier niet veel. Toch laat (Keltisch) zeezout volgens een onderzoek de bloeddruk minder stijgen dan geraffineerd zout (39). Uit een analyse blijkt dat keukenzout zo goed als geen mineralen bevat, in tegenstelling tot ongeraffineerd zout (40). Zo bevat dat laatste zowel iets minder natrium als veel meer magnesium en kalium. Of je gevoelig bent voor de bloeddrukverhogende werking van zout is individueel bepaald en verschilt van persoon tot persoon (41, 42). Overmatig gebruik van zout is voor niemand gezond, maar een gematigde hoeveelheid om de smaak op te halen is geen probleem. Dagelijks maximaal 6 gram zout geeft bij de meeste mensen geen problemen (43, 44). Door het rijke aanbod aan geraffineerde voeding, eten mannen dagelijks gemiddeld bijna 10 gram zout en vrouwen 7,5 gram (45). De behoefte aan een zoute smaak is aangewend en kan ook weer worden afgeleerd (46). Als je zout strooit, is onbewerkt zout een gezondere keuze dan keukenzout. Mensen met een hoge bloeddruk zouden ervoor kunnen kiezen om een deel van het zout te vervangen door kaliumzout of het zout helemaal te laten staan. Het beste is om vooral meer kaliumrijke voeding aan je dieet toe te voegen.

Kalium in de voeding
Goed nieuws, want kalium komt rijkelijk in gezonde voedingsmiddelen voor. Het zit veelvuldig in groenten, fruit en noten. De rijkste voedingsmiddelen met kalium zijn cacao, avocado’s, (zoete) aardappelen, bananen, kokoswater, spinazie, watermeloen, linzen, pinda’s, kikkererwten, tomaten, pistachenoten, pompoenpitten, amandelen, paddenstoelen, vis en yoghurt (47, 48, 49). Ook gedroogd fruit zoals pruimen, dadels, rozijnen en abrikozen zijn zeer kaliumrijk.

Kalium via supplementen
Er zijn in de handel verschillende merken die kalium als supplement in het assortiment hebben. Toch wordt het afgeraden om dit te nemen, omdat een gezond dieet gemakkelijk in de kaliumbehoefte kan voorzien. Bovendien kan kalium uit tabletten of supplementen ook leiden tot een overschot, waardoor in milde gevallen maag-darmklachten kunnen optreden (50), maar in ernstigere hartritmestoornissen (51).

Aanbevolen dagelijkse hoeveelheid
Dagelijks hebben zowel mannen als vrouwen ongeveer 3500 mg kalium nodig (52). Nierpatiënten krijgen vaak het advies om te minderen met kalium en moeten een kaliumarm dieet volgen (53). Er zijn aanwijzingen dat ook voor nierpatiënten meer kalium soms gunstig kan zijn; hier wordt de laatste jaren verder onderzoek naar gedaan (54, 55).

Teveel aan kalium (kalium overschot)
Een teveel aan kalium in het bloed kan ook voorkomen en is een aandoening die hyperkaliëmie wordt genoemd. De normale bloedwaarden voor kalium bevinden zich tussen 3,5 en 5,1 mmol/liter, wat betekent er dat vanaf 5,2 mmol/liter sprake is van een kalium overschot. Een teveel aan kalium is zeldzaam bij gezonde personen. Een overschot aan kalium in het bloed is een veelvoorkomend probleem bij mensen met nierfalen. Dit komt omdat de nieren dan niet optimaal functioneren en het teveel aan kalium niet goed uitgescheiden kan worden. Hyperkaliëmie komt ook vaker voor bij mensen die bepaalde bloeddrukverlagende medicijnen slikken (vochtafdrijvende medicatie en ACE-remmers) en ontstekingsremmers zoals ibuprofen. Daarnaast is er een verhoogd risico bij mensen die lijden aan het syndroom van Addisson. Hierbij is er een tekort is aan de hormonen die de nieren aansturen om het kaliumgehalte bij te sturen. Een verhoogde bloedkaliumspiegel kan spierzwakte en hartritmestoornissen veroorzaken. Als je tot een risicogroep behoort, is het belangrijk om de inname van kalium via het voedsel te beperken.

Slotwoord
Voor een goede gezondheid is het van belang om de inname van voldoende kalium in de gaten te houden. De meeste mensen halen de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid niet. Veel mensen focussen zich op andere nutriënten zoals magnesium, waardoor kalium al snel uit het oog wordt verloren. Een tekort aan kalium kan gemakkelijk worden tegengegaan door meer groente, fruit, noten, peulvruchten en vis te eten.

Help anderen gezonder te worden en deel dit artikel:

Download nu tijdelijk gratis ons E-book Afvallen

Gelukt! Ga naar je inbox om het E-book te bekijken.