Over de hele wereld neemt de consumptie van palmolie toe. Het is echter een zeer omstreden voedingsmiddel. Aan de ene kant wordt het als gezond gezien, aan de andere kant kan het gevaar voor het hart opleveren. Er zijn ook zorgen over het milieu, vanwege de alsmaar toenemende productie ervan. In dit artikel wordt gedetailleerd ingegaan op de effecten van palmolie op de gezondheid en het milieu en op de duurzaamheid ervan.
Wat is palmolie?
Palmolie komt uit de vlezige vrucht van oliepalmen. Het wordt soms rode palmolie genoemd omdat het een rood-oranje kleur heeft. De voornaamste bron van palmolie is de Elaeis quineensis boom, die groeit in West- en Zuidwest-Afrika. In dit gebied wordt palmolie al meer dan 5000 jaar gebruikt. Een soortgelijke palm, genaamd Elaeis oleifera, wordt in Zuid-Amerika gevonden, maar die wordt zelden gekweekt voor commercieel gebruik. Een hybride vorm van de twee bomen wordt soms wel gebruikt voor de productie van palmolie. De afgelopen jaren heeft de teelt van oliepalmen zich uitgebreid naar Zuidoost Azië, zoals naar Maleisië en Indonesië. Deze twee landen produceren momenteel meer dan 80% van de palmolie ter wereld (1). Net als kokosolie heeft het een half-vaste structuur op kamertemperatuur. Het smeltpunt ervan is echter 35°C, wat aanzienlijk hoger is dan de 24°C van kokosolie. Dat ligt aan het verschil in vetzuursamenstelling van deze twee oliën. Palmolie is een van de goedkoopste en populairste oliën ter wereld; het is verantwoordelijk voor een derde van de wereldwijde plantaardige olieproductie (1). Het is van belang om palmolie niet te verwarren met palmpitolie. Hoewel ze beide van dezelfde plant komen, wordt palmpitolie uit het zaad van de vrucht gewonnen en het is eerder wit dan rood. Ook werkt het anders op de gezondheid.
Kortom: Palmolie komt van palmbomen die uit Afrika stammen, waar het al duizenden jaren wordt gegeten. Het is op kamertemperatuur half-vast en het verschilt van palmpitolie in kleur en voedingswaardesamenstelling.
Hoe wordt het gebruikt?
Palmolie wordt gebruikt bij het koken en het wordt aan veel bewerkte voeding toegevoegd die in de supermarkten ligt. Het smaakt hartig en aards. Sommige mensen vinden dat de smaak ervan lijkt op die van wortel of pompoen. Deze olie is in West-Afrikaanse en tropische keukens een basisvoedingsmiddel en het is erg geschikt voor curry’s en andere pittige gerechten. Vaak wordt het gebruikt om in te roerbakken of te braden, omdat het een hoog rookpunt heeft van 232°C en het blijft bij hoge hitte stabiel (2). Soms wordt het aan pindakaas en andere notenpasta’s toegevoegd als stabilisator, om te voorkomen dat de olie zich afscheidt en bovenin de pot gaat drijven. Naast notenpasta’s kan palmolie gevonden worden in verschillende andere voedingsmiddelen, zoals:
- Ontbijtgranen
- Bakwaren zoals brood, koek en muffins
- Proteïnerepen
- Chocolade
- Koffiecreamer
- Margarine
In de jaren 80 werd palmolie vervangen door transvetten in veel producten, vanwege zorg over de hartgezondheid bij het eten van tropische oliën. Nadat uit studies echter bleek dat juist transvetten ongezond voor het hart waren, stapten voedselfabrikanten weer over op palmolie. Het wordt ook in veel andere producten naast voeding gevonden, zoals in tandpasta, zeep en cosmetica. Bovendien kan het gebruikt worden bij de productie van biodiesel, dat als alternatieve energiebron kan worden ingezet (3).
Kortom: Palmolie wordt gebruikt bij het koken, vooral in de West-Afrikaanse keuken en voor curry’s. Het wordt ook in bepaalde voedingsmiddelen, verzorgingsproducten en brandstoffen gebruikt.
Voedingswaardesamenstelling
Dit is de nutritionele inhoud van een eetlepel (14 gram) palmolie (4):
- Calorieën: 114
- Vet: 14 gram
- Verzadigd vet: 7 gram
- Enkelvoudig onverzadigd vet: 5 gram
- Meervoudig onverzadigd vet: 1.5 gram
- Vitamine E: 11% van de ADH
Alle calorieën in palmolie komen uit de vetten. De vetzuurverhouding is 50% verzadigd, 40% enkelvoudig onverzadigd en 10% meervoudig onverzadigd vet. Het voornaamste type verzadigd vet in palmolie is palmitinezuur, dat 44% van de calorieën levert. Het bevat ook kleine hoeveelheden stearinezuur, myristinezuur en het middellange-keten vetzuur laurinezuur. Het rood-oranje pigment in palmolie is rijk aan antioxidanten die carotenoïden worden genoemd, waaronder bètacaroteen, dat in je lichaam kan worden omgezet in vitamine A. In gefractioneerde palmolie is het vloeibare deel verwijderd door een proces van kristallisatie en filtering. Het overblijvende vaste deel bevat meer verzadigd vet en heeft een hogere smelttemperatuur (5).
Kortom: Palmolie bestaat uit 100% vet, waarvan de helft verzadigd is. Het bevat ook vitamine E en antioxidanten genaamd carotenoïden, waaruit je lichaam vitamine A kan maken.
Het kan gunstig zijn voor de gezondheid
Palmolie is in verband gebracht met verschillende gunstige effecten op de gezondheid, waaronder bescherming van de hersenfunctie, verlaging van risicofactoren voor hartziektes en verbetering van de vitamine A-status.
Hersenen
Palmolie is een prima bron van tocotriënolen, een vorm van vitamine E met krachtige antioxidantwerking, die de hersengezondheid kan bevorderen. Studies met zowel dieren als mensen wijzen uit dat tocotriënolen in palmolie kunnen helpen om de kwetsbare meervoudig onverzadigde vetten in de hersenen te beschermen, de voortgang van dementie te vertragen, het risico op een beroerte te verlagen en de vorming van hersenletsel (witte-stofschade) in de hersenen te voorkomen (6, 7, 8, 9, 10). In een twee jaar durende studie met 121 deelnemers met hersenletsel, bleek dat de mensen uit de groep die tweemaal daags uit palmolie gewonnen tocotriënolen namen stabiel bleven, terwijl de schade in de groep die een placebo kreeg, toenam (10).
Hart
Palmolie zou bescherming bieden tegen hartziektes. Hoewel de onderzoeksresultaten gemengd zijn, blijkt de olie over het algemeen gunstige effecten te hebben op de risicofactoren voor hartziektes, zoals verlaging van het ‘slechte’ LDL-cholesterol en toename van ‘goed’ HDL-cholesterol (11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18). Uit een grote analyse van 51 studies bleek dat de waardes van totaal- en LDL-cholesterol lager waren bij mensen die een dieet aanhielden met veel palmolie, dan bij degenen die veel transvetten of myristine- en laurinezuur aten (11). Een recent drie maanden durend onderzoek keek naar de cholesterolverlagende effecten van palmolie, in dit geval een mengsel van olie uit de Elaeis guineensis- en Elaeis oleifera-palmen. De deelnemers aan de studie aten of 25 ml (2 eetlepels) olijfolie per dag, of het palmoliemengsel. Gebaseerd op de afname van LDL-cholesterol in beide groepen suggereerden de onderzoekers dat deze palmolie als “het tropische equivalent van olijfolie” kon worden gezien (12). Niettemin is het belangrijk om op te merken dat een toename of afname in LDL-cholesterol op zichzelf geen hartziekterisico’s kan voorspellen. Er zijn vele andere factoren mee gemoeid. Toch suggereert een gecontroleerde studie uit 1995 dat het ziekteproces bij mensen met een vastgestelde hartziekte vertraagd zou kunnen worden door consumptie van palmolie. In deze 18 maanden durende studie bleek bij 7 van de 25 mensen die de olie kregen een verbetering op te treden en 16 bleven stabiel. Daarentegen bemerkten 10 van de 25 mensen in de placebogroep een verergering van de ziekte, en geen van hen bleek vooruit te zijn gegaan (18).
Verbetert de vitamine A-status
Palmolie kan zorgen voor verbetering van de vitamine A-status bij mensen die er een gebrek aan hebben, of daar risico op lopen. Uit onderzoek bij zwangere vrouwen in ontwikkelingslanden bleek dat het eten van rode palmolie de bloedwaardes van vitamine A verhoogde en dat gold ook voor hun kinderen die borstvoeding kregen (19, 20, 21). Een ander onderzoek wees uit dat mensen met cystische fibrose, die moeite hebben met de opname van vetoplosbare vitamines, een hogere bloedwaarde van vitamine A bleken te hebben na acht weken lang dagelijks twee of drie eetlepels rode palmolie te hebben genomen (22). Palmolie blijkt ook het vitamine A-gehalte bij volwassenen en kleine kinderen te helpen verhogen (23, 24). Een studie uit India constateerde dat kinderen in de voorschoolse leeftijd, die 5 ml (1 theelepel) per dag namen, een grotere toename in vitamine A vertoonden dan kinderen die een vitamine A-supplement kregen (24).
Kortom: Palmolie zou de hersenfunctie kunnen verbeteren, het risico op hartziektes verkleinen en het vitamine A-gehalte bij bepaalde mensen kunnen verhogen.
Potentiële gezondheidsrisico’s
Hoewel de meeste onderzoeken uitwijzen dat palmolie bescherming biedt tegen hartziektes, zijn de bevindingen uit andere studies hieraan tegengesteld (25, 26, 27, 28, 29). Een van de studies werd uitgevoerd bij vrouwen met een hoog cholesterol. Het bleek dat het gehalte aan kleine, dichte LDL-deeltjes (sdLDL; small, dense LDL) – het type cholesterol dat verband houdt met hartziektes – toenam bij palmolie maar afnam bij andere soorten olie. Een combinatie van palmolie en rijstzemelolie verlaagde echter het sdLDL-niveau (25). Een ander onderzoek wees uit dat sdLDL niet veranderde in de groep die palmolie kreeg, terwijl de grote LDL-deeltjes toenamen. Men denkt dat grote LDL-deeltjes minder waarschijnlijk hartaanvallen veroorzaken dan kleine, dichte deeltjes(26). Andere studies melden verhoogde LDL-niveaus na het eten van palmolie. In deze studies werd de grootte van de deeltjes echter niet gemeten (27, 28, 29). Het is van belang om op te merken dat het hier slechts gaat om potentiële risicofactoren en niet om bewijs dat palmolie echt hartziektes kan veroorzaken. Uit een dierstudie blijkt echter wel dat het eten van olie die herhaaldelijk is verhit plaques kan veroorzaken in de aderen, vanwege een afname van de antioxidantwerking van de olie. Toen ratten voer aten met palmolie die 10 keer was verhit, ontwikkelden ze in de loop van zes maanden grote plaques in de aderen en andere tekenen van hartziekte. Bij de ratten die verse palmolie kregen gebeurde dit niet (30).
Kortom: Palmolie kan zorgen voor toename van bepaalde hartziekterisico’s bij sommige mensen. Herhaaldelijke verhitting van de olie kan leiden tot afname van de antioxidantwerking en bijdragen aan de ontwikkeling van hartziektes.
Controverses over palmolie
Er spelen een aantal ethische kwesties rondom de effecten van palmolieproductie op het milieu, het dierenleven en de bevolking in die gebieden. In de afgelopen decennia heeft de toegenomen vraag geleid tot een ongekende groei van de palmolieproductie in Maleisië, Indonesië en Thailand. Deze landen hebben een vochtig, tropisch klimaat dat ideaal is voor het kweken van oliepalmen. Om plaats te maken voor de plantages worden echter tropische wouden en veengebieden vernietigd. Uit een recente analyse kwam naar voren dat 45% van het land in Zuidoost-Azië dat momenteel wordt gebruik voor de palmolieproductie in 1990 nog bosland was. Dat geldt zelfs voor meer dan de helft van de palmolieplantages in Indonesië en Maleisië (1). De ontbossing zal naar verwachting verwoestende effecten hebben op de opwarming van de aarde; de bossen vervullen namelijk een cruciale rol in het verminderen van broeikasgassen door het opnemen van koolstof uit de atmosfeer. Bovendien veroorzaakt de vernietiging van natuurlijke landschappen veranderingen in het ecosysteem, die de gezondheid en de diversiteit van het dierenleven bedreigen. Een grote zorg is vooral de impact die dit heeft op bedreigde diersoorten zoals de orang-oetans in Borneo, die vanwege het verlies van hun habitat op uitsterven staan (31). Er zijn ook meldingen van mensenrechtenschendingen door palmoliebedrijven, zoals het zonder toestemming ruimen van landbouwgrond en bossen, het betalen van lage lonen, onveilige werkomstandigheden en aanzienlijke verslechteringen van de kwaliteit van leven voor de bevolking (32). De RSPO (Round table on Sustainable Palm Oil) is een organisatie die zich ervoor inzet om de olieproductie zo milieuvriendelijk en zo duurzaam mogelijk te maken en daarbij ook rekening te houden met culturele gevoeligheden. Zij geven alleen een RSPO-certificatie aan producenten die zich aan de normen en richtlijnen houden, zoals:
- Geen bosgebieden kappen of gebieden in gebruik nemen waar bedreigde diersoorten leven, of waar een fragiel ecosysteem heerst; geen gebieden ruimen die van groot traditioneel belang zijn voor, of voorzien in de basisbehoeftes van de plaatselijke bevolking.
- Aanzienlijke vermindering van bestrijdingsmiddelen en vuren.
- Eerlijke behandeling van werknemers, volgens plaatselijke en internationaal geldende standaards voor arbeidsrechten.
- Informeren en raadplegen van plaatselijke gemeenschappen voordat op hun land nieuwe palmolieplantages worden ontwikkeld.
Kortom: Het omvormen van tropisch regenwoud en veenland in palmolieplantages is verwoestend voor het milieu, het dierenleven en de kwaliteit van leven voor de plaatselijke bevolking.
Conclusie
Palmolie is een van de meest gebruikte oliesoorten ter wereld. De effecten van de productie ervan op het milieu, de gezondheid van wilde dieren en het leven van de plaatselijke bevolking zijn echter zeer zorgwekkend. Als je palmolie wilt gebruiken, neem dan een ethisch verantwoord, RSPO-gecertificeerd merk. Je kunt overigens waarschijnlijk beter andere vetten gebruiken om in je dagelijkse behoefte te voorzien, want je kunt ongeveer dezelfde gezondheidsvoordelen halen uit andere oliën en voedingsmiddelen (met toestemming vertaald).