Al meer dan 10 jaar struin ik regelmatig de nieuwste onderzoeken af, op zoek naar pareltjes waarmee ik mijn kennis over voeding en gezondheid kan uitbreiden. De uitkomst van één onderzoek zegt op zich niet zoveel, want het zou goed kunnen dat de betreffende onderzoekers door een gekleurde bril hebben gekeken, waardoor de conclusie niet helemaal klopt. Om deze reden is het belangrijk om meerdere onderzoeken naast elkaar te leggen. Deze gekleurde bril wordt ook wel een ‘bias’ genoemd en is niet alleen beperkt tot wetenschappers, want in het dagelijks leven hebben we hier allemaal mee te maken. In dit artikel bespreken we de meest voorkomende soorten bias en wat we kunnen doen om dit tegen te gaan.
Het woord ‘bias’ komt uit het Engels en betekent zoiets als “vooringenomenheid” of “bevooroordeeldheid” (1). Een bias is dus een soort gekleurde bril waar we doorheen kijken. Meestal gebeurt dit onbewust, met grote gevolgen voor hoe we andere mensen zien, hoe we informatie beoordelen en welke besluiten we nemen. De meeste mensen zijn zich ervan bewust dat de resultaten van wetenschappelijke studies kunnen worden beïnvloed door banden met de industrie. Studies waarbij de onderzoekers zich hebben laten leiden door een bias, geven onbetrouwbare uitkomsten (2). Wetenschappers zijn gewoon mensen en wij kunnen allemaal last hebben van een vertekening van de realiteit.
Mensen zijn erg gevoelig voor cognitieve vertekeningen, die we ook wel ‘cognitieve bias’ noemen. Anderen zouden het weer een denkfout noemen. Onderzoekers hebben meer dan 175 soorten van cognitieve biases bij mensen ontdekt (3). In de wereld van voeding en gezondheid bestaan er duizenden verschillende visies en op sociale media ontstaan er dagelijks conflicten tussen honderden verschillende groepen. Mensen die een strikt veganistisch dieet naleven botsen regelmatig met vleeseters, zoals aanhangers van het paleodieet. Maar deze liggen op hun beurt weer geregeld in de clinch met volgers van de low-carb-gemeenschap. Ieder meent het bij het juiste eind te hebben, maar hoe weten we dat er geen bias in het spel is? Om wat helderheid te verschaffen zetten we hier de meest voorkomende soorten bias op een rij:
Confirmation bias: Dit is de neiging om alleen informatie tot je te nemen waar je het mee eens bent (4). Je wereldbeeld wordt hier bevestigd. Tegelijkertijd wordt informatie die tegengesteld is aan wat je gelooft genegeerd.
Dunning-Kruger effect: Hierbij overschatten mensen met weinig vaardigheid hun kennis en kunde, waarbij ze de vaardigheden van andere onderschatten (5, 6). Tegelijkertijd onderschatten zeer competente mensen zichzelf, omdat ze denken dat wat voor hen makkelijk is ook voor andere makkelijk is. Daarbij zien ze ook in dat ze in feite nog niet uitgeleerd zijn.
Halo-effect: Bij deze bias zet je anderen onterecht in een positief of negatief daglicht, op basis van slechts één eigenschap. Zo wordt aan knappe mensen vaak onterecht een hogere intelligentie toegedicht (7). Deze bias zien we ook bij ‘branding’, het neerzetten van een merk, zoals bijvoorbeeld het merk Apple. Doordat de iPod ooit eens een enorm succes werd, kregen ook de andere producten in het assortiment een verkoop-boost (8).
Negativiteitsbias: Dit is onze neiging om meer aandacht te besteden aan negatieve ervaringen dan aan positieve (9). Het doel van het brein is om negativiteit en problemen op te sporen en uit de weg te ruimen, om zo de overleving veilig te stellen (10). Het nieuws en de media maken gretig gebruik van onze neiging om onszelf met negativiteit bezig te houden (11).
Attentional bias: Dit is een neiging om vooral te zien waar je je aandacht op richt, waardoor je veel andere dingen buiten beschouwing laat. Het wordt ook wel het Baader-Meinhof-fenomeen of frequentie-bias genoemd. Als je een auto van een bepaalde kleur, model of merk wil gaan kopen, zie je ze plots op elke straathoek staan. Zwangere vrouwen zien plots overal andere vrouwen die in verwachting zijn en mensen die net gestopt zijn met roken zien opeens de halve wereld van een sigaret genieten (12). Als je in het verkeer op rode auto’s let, lijkt het Nederlandse wagenpark bijna alleen nog uit rode auto’s te bestaan. Voor de overleving was het voor onze voorouders van belang om gevaren snel te spotten, waardoor we evolutionair extreem goed zijn geworden in het geven van selectieve aandacht (13). Hierdoor kunnen we vaak ook onze angst – onterecht – in de wereld bevestigd zien, wat depressie in de hand kan werken (14).
Anchoring bias: Oftewel het ankereffect. Hierbij wordt het eerste stukje informatie je ankerpunt (15). We hebben de neiging om de informatie die we als eerste hebben gekregen, zwaarder te laten wegen dan informatie die later wordt toegevoegd. Daardoor werkt een prijsopgave van € 49,95 voor € 14,95 heel goed in de verkooppsychologie. Bij mensen die beginnen met het handelen in aandelen, wordt hun ankerpunt de koers van het instapmoment, wat verre van objectief is.
De bovenstaande soorten bias kunnen ons allemaal onbewust beïnvloeden, maar voor wetenschappelijk onderzoek is er een specifieke variant die de objectieve uitkomst van een onderzoek kan vertroebelen: de funding bias, oftewel financieringsbias (16, 17). Hierbij worden de resultaten van een studie bewust of onbewust gestuurd in het voordeel van de sponsor van de studie. Wiens brood men eet, diens woord men spreekt. Je bijt niet in de hand die je voedt. Om dit te voorkomen stellen onderzoekers voor om het financieren en uitvoeren van studies van elkaar los te koppelen via een derde, universele partij, en dat studies alleen door neutrale partijen mogen worden gefinancierd (18). Dan nog kunnen onderzoeken onbedoeld gekleurd worden, maar met de juiste maatregelen kunnen de meeste met gemak getackeld worden (19). Voorbeelden hiervan zijn studies die dubbelblind van opzet zijn, zodat zowel de deelnemers als de onderzoekers niet weten wie het echte middel krijgt en wie de placebo (20).
Hoe voorkom je in de bias-valkuil te stappen?
Het is heel lastig om zonder bias door het leven te gaan; ongemerkt hebben we er allemaal last van. Het wederkerigheidsprincipe, van ‘voor wat, hoort wat’, staat bijvoorbeeld heel sterk in onze cultuur gegrift. Als iemand je een gunst verleent, dan hoor je dit later weer terug te betalen met een wederdienst. Dit heet de reciprociteitsbias (wederkerigheidsbias). Gelukkig zijn er volgens onderzoek een aantal praktische maatregelen die je kunt nemen om je gekleurde bril zoveel mogelijk af te hebben (21). Door je bewust te zijn dat je bevooroordeeld kan zijn door een bepaalde bias, kun je het eerder bij jezelf herkennen (22). Probeer objectief naar jezelf te kijken en overweeg of het standpunt van de ander misschien een kern van waarheid bevat. Kijk dus vanuit een ander perspectief naar het probleem. Hanteer ook het ‘meten is weten’-principe en zorg dat je over objectieve gegevens beschikt, zodat je niet alleen afhankelijk bent van gevoelens, meningen of intuïtie. Neem ook de tijd voor beslissingen; een vooroordeel krijgt vooral bij overhaaste beslissingen vrij spel. Vraag ook naar de visie van anderen bij beslissingen, omdat zij je blinde vlekken of bias eerder kunnen herkennen. Er bestaan overigens speciale anti-bias trainingsprogramma’s om het objectief en eerlijk kijken naar jezelf, anderen en vraagstukken te ondersteunen.
